Η Γαλλική Δημοκρατία και τα σύμβολά της

Από τον Maurice Agulhon

Το παλαιό έθνος το ονομαζόμενο Γαλλία, σήμερα δηλώνεται επισήμ ως με τον όρο «Γαλλική Δημοκρατία». Εξ’ ου και η συχνή χρήση του μονογράμματος RF (République Française), το οποίο χρησιμοποιείται ως λογότυπο.

Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι σήμερα σχεδόν καθολικά αποδεκτό από την κοινή γνώμη αλλά αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ακολουθώντας τα ίχνη της γαλλικής Επανάστασης, τα σύμβολα της Δημοκρατίας, τα οποία θα απαριθμήσουμε και θα σχολιάσουμε εν συντομία εδώ, ήταν τα σύμβολα της επαναστατικής και στη συνέχεια της φιλελεύθερης Γαλλίας (ή, εάν προτιμάτε, της Γαλλίας της αριστεράς) εναντίον της μοναρχικής και συντηρητικής Γαλλίας. Έγιναν τα σύμβολα της γενικώς αποδεκτής γαλλικής Δημοκρατίας και, επομένως, απλά της Γαλλίας, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.

Ένα μόνο οπτικό σύμβολο έχει καθιερωθεί επίσημα δια της αναγραφής του στο Σύνταγμα, η τρίχρωμη, κυανή, λευκή, κόκκινη, σημαία, με αυτή τη σειρά των χρωμάτων ξεκινώντας από το κοντάρι. Αυτή η σημαία που επινοήθηκε το 1789, συνδέθηκε με τη επαναστατική και στη συνέχεια με την αυτοκρατορική Γαλλία, απορρίφθηκε βίαια και αντικαταστάθηκε από μια λευκή σημαία μεταξύ 1814 και 1830. Η επανάσταση του 1830, η επονομαζόμενη επανάσταση του Ιουλίου, την επανέφερε οριστικά και την καθιέρωσε. Η καθολική, βασιλόφρων και αδιάλλακτη δεξιά μετέφερε προοδευτικά τη λατρεία της για τη λευκή σημαία στο τρίχρωμο σύμβολο. Στο μεταξύ, η επαναστατική άκρα αριστερά η οποία, προς τα τέλη του 19ου αιώνα, αφιέρωνε ανατρεπτική λατρεία στην κόκκινη σημαία, προσχώρησε με τη σειρά της στα τρία χρώματα (Περίοδος του Λαϊκού μετώπου και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου). Σήμερα η τρίχρωμη σημαία αναγνωρίζεται από τους πάντες ως σύμβολο της Γαλλίας.

Υπάρχει μια τάση άμβλυνσης αυτού του φαινομένου με τη σχεδόν ισότιμη παρουσία της σημαίας και άλλων εδαφικών ενοτήτων. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στην πρόσοψης ενός δημαρχείου να έχουν αναρτηθεί στην ίδια βάση τρεις σημαίες, η τρίχρωμη στο κέντρο, η (ανεπίσημη) σημαία της περιοχής από τη μια πλευρά και από την άλλη η γαλανή αστερόεσσα της Ευρώπης.

Η ίδια διαλεκτική υφίσταται σχετικά με ένα άλλο επίσημο εθνικό σύμβολο, τη Μασσαλιώτιδα. Μολονότι δημιουργήθηκε το 1792, επί ένα αιώνα περίπου ο ύμνος θεωρούνταν επαναστατικός, επομένως με έντονη πολιτική χροιά. Η Τρίτη Δημοκρατία τον αναγνώρισε επισήμως ως εθνικό ύμνο το 1880. Η δεξιά αντιπολίτευση τον αποδέχτηκε σιγά σιγά, στο ίδιο διάστημα που αποδεχόταν την τρίχρωμη σημαία και υιοθετούσε εθνικιστικές θέσεις. Όσο για την αντιπολίτευση της άκρας αριστεράς, θα τον αποδεχτεί με τη σειρά της την εποχή του αγώνα κατά του φασισμού και του Δευτέρου παγκοσμίου Πολέμου.

Σήμερα η Μασσαλιώτιδα παραμένει ο επίσημος εθνικός ύμνος σε επίπεδο εθνικών και στρατιωτικών εορτασμών αλλά η δημοτικότητά της «δεν είναι πλέον η ίδια», διότι είναι θύμα ενός διάχυτου ειρηνιστικού κλίματος και του σιωπηρού αντι-εθνικισμού μιας κοινωνίας που αναζητά ψηλαφητά νέα σημεία αναφοράς. Εδώ σταματά άλλωστε ο παραλληλισμός με την ιστορία της σημαίας: πράγματι, μολονότι, όπως ελέχθη, η ευρωπαϊκή σημαία είναι ήδη γνωστή και δημοφιλής, δεν έχει ωστόσο ένα αντίστοιχο μουσικό σύμβολο, τουλάχιστον με ίσο κύρος.

Η αναπαράσταση της Γαλλικής Δημοκρατίας με την αλληγορική μορφή γυναίκας που συνήθως φέρει φρυγικό σκούφο, δεν εγγράφεται στο Σύνταγμα αλλά δεν μπορούμε να της αρνηθούμε έναν επίσημο χαρακτήρα εφόσον απεικονίζεται πάνω στη σφραγίδα του Κράτους, καθώς και στα νομίσματα και τα γραμματόσημα, που αποτελούν επίσης σημεία δημόσιας δραστηριότητας και ευθύνης. Και εδώ, όλα ανάγονται στην Επανάσταση η οποία, έχοντας απορρίψει τη Μοναρχία, τα οικόσημα και τα εμβλήματά της με το άνθος κρίνου δεν μπορούσε να μην τα αντικαταστήσει με κάποια άλλα. Η σφραγίδα του Κράτους – αποφάσισε η Εθνοσυνέλευση στα τέλη Σεπτεμβρίου 1792 – θα έφερε μια «απεικόνιση της Ελευθερίας». Όμως, επί αιώνες, τα εγχειρίδια κλασσικής εικονολογίας θεωρούσαν τον φρυγικό σκούφο χαρακτηριστικό έμβλημα της Ελευθερίας. Με την απόφαση του 1792 αυτός ο σκούφος γινόταν το κύριο έμβλημα της γαλλικής Δημοκρατίας και εισερχόταν στην ιστορία της Γαλλίας για να παραμείνει εκεί οριστικά. Από τη στιγμή που η Δημοκρατία επικράτησε και έτεινε να ταυτιστεί με τη Γαλλία, η αλληγορική απεικόνιση της Γαλλίας φοράει φρυγικό σκούφο ο οποίος έχει κατά κάποιο τρόπο αποκτήσει γαλλική ιδιότητα. Αυτή η απόκτηση γαλλικής ιθαγένειας από τον φρυγικό σκούφο ήταν ήδη προφανής στα τέλη του 19ου αιώνα, με αποτέλεσμα η παγκόσμια Ελευθερία να είναι υποχρεωμένη να αναζητά άλλου είδους καλύμματα κεφαλής (το πιο διάσημο είναι αυτό του αγάλματος της Ελευθερίας του γλύπτη Bartholdi, στη Νέα Υόρκη).

Ωστόσο, μέσα στην πολύπλοκη ιστορία του 19ου αιώνα, βρέθηκαν δημοκράτες που θεώρησαν ότι ο φρυγικός σκούφος ήταν υπερβολικά επαναστατικός και ότι μια ειρηνική και νομοταγής Δημοκρατία έπρεπε να απεικονίζεται φορώντας κάτι άλλο στο κεφάλι (παραδείγματος χάριν δάφνινο στεφάνι). Σ’ αυτή την παρένθεση της ιστορίας μας, που έκλεισε πολύ γρήγορα, ο δημοκρατικός συμβολισμός χρωστάει ωστόσο ορισμένες σημαντικές, ορατές ακόμη και σήμερα δημιουργίες : το πρώτο γαλλικό γραμματόσημο, το αποκαλούμενο με την Δήμητρα, του 1849, καθώς και τη Δημοκρατία καθιστή και στεφανωμένη με ακτινωτό διάδημα, που απεικονίζεται πάνω στη σφραγίδα του Κράτους και τις πλάκες τις αναρτημένες στην πόρτα των συμβολαιογράφων ή ακόμη το κεφάλι που απεικονίζεται πάνω στο μετάλλιο της Λεγεώνας της Τιμής.

Με ή χωρίς σκούφο, αλλά τις περισσότερες φορές με σκούφο, πολυάριθμες μορφές της αλληγορικής γαλλικής Δημοκρατίας διαδέχτηκαν η μια την άλλη και επισημοποιήθηκαν χάρη στα νομίσματα και τα γραμματόσημα. Η πιο διάσημη , εξαιτίας της πρωτοτυπίας της (ολόσωμη απεικόνιση σε μικρό σχήμα), του υπερβολικού συμβολικού φόρτου και – απλούστατα – εξαιτίας της γοητείας της είναι η Σπορέας (δημιουργία του d’O. Roty το 1897).

Η αναπαράσταση με τη μορφή γυναίκας της επαναστατικής Δημοκρατίας, ύστερα της σώφρονος «γαλλικής Δημοκρατίας» και τέλος της Γαλλίας, γνώρισε πολλές χρήσεις και πολλά υπόβαθρα εκτός από τα εμβλήματα του Κράτους που παρουσιάσαμε ανωτέρω: αγάλματα σε δημόσιες πλατείες, προτομές για τη εσωτερική διακόσμηση διαφόρων κτηρίων, έργα ζωγράφων, γλυπτών ή χαρακτών, ζωντανές αλληγορίες επί σκηνής ή μέσα στο δρόμο, μπιμπελό για συλλογές και κατοικίες ιδιωτών, τέλος και κυρίως γελοιογραφίες του τύπου. Όλα αυτά με απόλυτη ελευθερία, με πρόθεση τη φιλοφρόνηση ή την αμφισβήτηση.

© Documentation française

Η ίδια ελευθερία, ανεξάρτητα από κάθε είδους νομική διάταξη, διαπιστώνεται από 1792 και για τη χρήση του παρωνυμίου «Μαριάννα» με το οποίο υποδηλώνεται η Δημοκρατία. Επί των ημερών μας φαίνεται ότι η χρήση της προτομής της Δημοκρατίας με τη μορφή γυναίκας που φοράει φρυγικό σκούφο και ονομάζεται «Μαριάννα» συνηθίζεται κυρίως στο πλαίσιο των δημοτικών θεσμών (και λιγότερο στα κρατικά ήθη) και προσφέρεται, μερικές φορές, για γραφικές παρωδίες στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, οι οποίες απέχουν πολύ από την κρατική δημοκρατική σοβαρότητα.

Πιο πρόσφατα ωστόσο, μια γαλήνια Μαριάννα ντύθηκε επισήμως τα τρία χρώματα της γαλλικής σημαίας για να γίνει το σήμα κατατεθέν της Κρατικής Δημόσιας Διοίκησης. Υιοθετήθηκε το 1999 και είναι πλέον παρούσα σε επιστολόχαρτα, φυλλάδια, έντυπα, αφίσες και κάθε είδους πληροφοριακό υλικό που προέρχεται από τα υπουργεία, τις νομαρχίες ή τις πρεσβείες.

Η ίδια αμφισημία υπήρχε εδώ και πού καιρό και για τον Κόκορα. Ο Κόκορας, χριστιανικό σύμβολο της επαγρύπνησης, που συναντάται ήδη στην αφήγηση των Αγίων Παθών, είχε αφομοιωθεί από την εθνική κουλτούρα εξαιτίας της φωνητικής ομοιότητας στη λατινική γλώσσα των λέξεων Κόκορας και Γαλατικός (Gallus gallicus). Δεν πρέπει να ξεχνάμε βεβαίως ότι ο Κόκορας φημίζεται για την αγωνιστικότητα και την γενναιότητά του, αρετές που θεωρούνται καθαυτό γαλλικές.

Ωστόσο, η αναγόρευση του Κόκορα σε επίσημο εθνικό σύμβολο δεν ξεπέρασε ποτέ το στάδιο των προθέσεων, παρά τις διάφορες απόπειρες που έγιναν από την επανάσταση, τη μοναρχία του Ιουλίου και την Τρίτη Δημοκρατία. Φαίνεται ότι ο Κόκορας δεν έγινε αποδεκτός για δύο λόγους: αφενός η επιλογή ενός ζώου ως συμβόλου θα είχε εραλδικό χαρακτήρα, επομένως «φεουδαρχικό», επομένως αρνητικό· αφετέρου, ένα κατοικίδιο ζώο όπως ο Κόκορας δεν θα ήταν αρκετά αξιόπιστος πλάι σε λιοντάρια και αετούς.

Επομένως ο Κόκορας περιορίστηκε σε δύο χρήσεις, όχι αμελητέες αλλά σαφώς υποδεέστερες σε σχέση με το πολιτικό κύρος ενός Κράτους: συμβολίζει τις άριστες αθλητικές μας επιδόσεις και – ενίοτε – την πολεμική ανδρεία σε ορισμένα μνημεία αφιερωμένα στους νεκρούς του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος διεξήχθη (τουλάχιστον σε ότι αφορά τη γαλλική συμμετοχή) με σύμβολο τον Σταυρό της Λοραίνης, έμβλημα που επέλεξαν η ελεύθερη Γαλλία και η Αντίσταση για να διαχωρίζουν τη σημαία τους από την τρίχρωμη σημαία που διατήρησε η κυβέρνηση του Βισύ. Ο Σταυρός της Λοραίνης χρησιμοποιείται επομένως πολύ συχνά στα μνημεία που αναφέρονται στην περίοδο 1940-1945, από το όρος Βαλεριέν έως τις πιο ταπεινές και αγροτικές τοποθεσίες όπου η Αντίσταση διεξήγαγε μάχες.

Όμως η Πέμπτη Δημοκρατία προχώρησε ακόμη περισσότερο αναβαθμίζοντας το προεδρικό αξίωμα και δίνοντάς του ως πρώτο δικαιούχο, το 1958-59, τον στρατηγό Ντε Γκωλ. Πάνω στο μετάλλιο που θυμίζει την εγκατάστασή του στο Μέγαρο των Ηλυσίων (Προεδρικό Μέγαρο), αυτός πρώτος αντικατέστησε τη γυναικεία μορφή με τον Σταυρό της Λοραίνης πλαισιωμένο από ένα V. Αυτός ο νεωτερισμός είχε μάλιστα διπλή σημασία: ενίσχυε τη σπουδαιότητα του Σταυρού της Λοραίνης και υποχρέωνε τους διαδόχους του Στρατηγού να επιλέγουν με τη σειρά τους ένα είδος προσωπικού οικόσημου.

Υπάρχουν τέλος σύμβολα με τη μορφή μνημείων; Η Τρίτη Δημοκρατία παραιτήθηκε το 1882 από την προσπάθεια ανοικοδόμησης του Μεγάρου του Κεραμεικού το οποίο κάηκε το 1871και συνέχισε να χρησιμοποιεί ως έδρα για τις διάφορες κρατικές αρχές τα μέγαρα που κληρονόμησε από τους προηγούμενους αιώνες (Λουξεμβούργο, μέγαρο Μπουρμπόν, μέγαρο των Ηλυσίων, κλπ.). Επομένως το Παρίσι δεν προσφέρει κάτι ανάλογο με το γιγάντιο Καπιτώλιο της Ουάσιγκτον, έδρα εθνοσυνελεύσεων, μουσείο και συγχρόνως σύμβολο της δημοκρατίας.

Το παρισινό μνημείο που θα μπορούσε να θεωρηθεί περισσότερο ως σύμβολο της Δημοκρατίας είναι επομένως το Πάνθεον, το οποίο κτίστηκε την εποχή του Λουδοβίκου του 15ου ως εκκλησία της Αγίας Γενεβιέβης, και απέκτησε εθνικό-κοσμικό χαρακτήρα το 1791 ως χώρος ταφής των «Επιφανών Ανδρών». Τον 19ο αιώνα, το Πάνθεον συγκέντρωσε την εχθρότητα που έτρεφαν οι δυνάμεις της δεξιάς για τη Δημοκρατία: επιστράφηκε στην εκκλησία από το 1814 έως το 1830, στη συνέχεια από το 1851 έως το 1885 είτε περιφρονήθηκε εξαιτίας του μεγάλου αριθμού διάσημων επικριτών της εξουσίαςπου περιλάμβανε (Βολταίρος και Ρουσσώ, Βίκτωρ Ουγκώ και Εμίλ Ζολά, Μαρσελέν Μπερτελό και Ζαν Ζωρές, κλπ.). Δεν θα ήταν σχεδόν υπερβολή εάν λέγαμε ότι ακόμη και στα μέσα του 20ου αιώνα το Πάνθεον ήταν ένα πάνθεον μόνο για την Αριστερά, και ότι η Δεξιά είχε το δικό της Πάνθεον στο μέγαρο των Απομάχων (Τυρέν και Βωμπάν, Ναπολέων και στρατηγός Φος, κλπ.) Η Δεξιά Γαλλία έμελλε ωστόσο να αποδεχτεί το σεβασμό για το Πάνθεον όπως είχε αποδεχτεί την ίδια τη Δημοκρατία. Το έτος 1964 υπήρξε σίγουρα αποφασιστικό, όταν ο στρατηγός Ντε Γκωλ, εγκαθιστώντας στο Πάνθεον τον Ζαν Μουλέν (αρχηγό της Αντίστασης εκτελεσθέντα υπό των Γερμανών), αναγνώριζε εκ των πραγμάτων τον μεγάλο ναό του Καρτιέ Λατέν ως εθνικό ναό και για τα δύο στρατόπεδα, επομένως, για τη Γαλλία, παράγοντα πολιτικής ενότητας εξίσου σημαντικό με τη Δημοκρατία τη σημαία και το φρυγικό σκούφο στην εποχή τους.

— -

Βιβλιογραφία

Agylhon (Maurice), Marianne au combat, l’imagerie et la symbolique républicaine de 1789 à 1880. (Η Μαριάννα στις επάλξεις, δημοκρατική εικονογραφία και συμβολική από το 1789 έως το 1880), Flammarion, 1979.

Agulhon (Maurice) Marianne au pouvoir, l’imagerie et la symbolique républicaines de 1880 à 1914, (Η Μαριάννα στην εξουσία, δημοκρατική εικονογραφία και συμβολική από το 1880 έως το 1914) Flammarion, 1989.

Agulhon (Maurice) Métamorphoses de Marianne, l’imagerie et la symbolique républicaines de 1914 à nos jours (Μεταμορφώσεις της Μαριάννας, δημοκρατική εικονογραφία και συμβολική από το 1914 έως των ημερών μας) Flammarion, 2001.

Agulhon (Maurice) και Bonte (Pierre), Marianne dans la cité, (Η Μαριάννα στην πόλη), [αυτό το φωτογραφικό λεύκωμα συμπληρώνει το προηγούμενο έργο], Dexia και εθνικό τυπογραφείο, 2001.

Agulhon (Maurice) και Bonte (Pierre), Marianne, visages de la République, (Η Μαριάννα, τα πρόσωπα της Δημοκρατίας), Gallimard Découvertes, 1992.

Nora (Pierre), Les lieux de mémoire, tome 1, La République, (Οι τόποι της μνήμης, τ. 1, Η Δημοκρατία) Gallimard, 1984.

Pastoureau (Michel), Les emblèmes de la France (Τα εμβλήματα της Γαλλίας), Bonneton, 1998.n